ΦΡΑΝΤΣ ΚΑΦΚΑ «Η Μεταμόρφωση».
Τον Φράντς Κάφκα άρχισα να τον συναντώ τα τελευταία πέντε χρόνια μέσα από τις ρήσεις του που παρουσιάζονταν στα κατά καιρούς διαβάσματά μου. Δεν τον γνώρισα διαβάζοντας απ’ ευθείας ένα βιβλίο του. Εξάλλου για να συμβεί κι αυτό έμελλε να κρατώ σε αρκετά ταξίδια μου το βιβλίο του Η ΔΙΚΗ έως να βρεθώ στην κατάλληλη συναισθηματική κατάσταση για να το διαβάσω και να συγκλονιστώ από το μεγαλείο του.
Στην εισαγωγή του βιβλίου του «Το εγχειρίδιον του Καλού Κλέφτη» ο Ηλίας Πετρόπουλος ξεκινά με τη ρήση του Κάφκα: «ένα βιβλίο πρέπει να είναι το τσεκούρι που σπάει την παγωμένη θάλασσα μέσα μας». Αυτό πίστευε ο Κάφκα και το σημαντικό είναι ότι το τήρησε στο γράψιμο των δικών του μυθιστορημάτων και διηγημάτων. Στο ίδιο γράμμα στο φίλο του Όσκαρ Πόλακ το 1904 έγραφε ότι πρέπει κατά τη γνώμη του να διαβάζουμε μόνο βιβλία που μας δαγκώνουν και μας τσιμπούν. Χρειαζόμαστε βιβλία που μας γρονθοκοπούν σαν την πιο οδυνηρή συμφορά, σαν το θάνατο κάποιου που αγαπάμε περισσότερο κι από τον εαυτό μας.
Η Δίκη, λοιπόν, με συντρόφεψε σε πολύ προσωπικές στιγμές. Κατάφερα να αφεθώ στη δίνη της ιστορίας της, όταν κοντά σε μια απώλεια πολύ δικού μου ανθρώπου, η καθημερινότητά μου προσέλαβε άλλες διαστάσεις.
Στο εξώφυλλο του φυλλαδίου «Καραμπογιάς» της κατάληψης Rosa Nera στα Χανιά, με φόντο το Παρίσι του 1848 με τις εξεγέρσεις, βρίσκονται τα παρακάτω λόγια του Κάφκα:
«Όσο πιο πολλά ζεύεις
Τόσο πιο γρήγορα γίνεται η δουλειά.
Όχι όμως το τράβηγμα του δοκαριού
Αλλά το σκάσιμο των λουριών
Για ν’ αρχίσει έτσι το εύθυμο,
Χωρίς φόρο, ταξίδεμα».
Λόγος ιδιαίτερα ποιητικός και αινιγματικός. Ξαφνιάζει ευχάριστα με τη σύνθεση της πρότασης που πετυχαίνει με ακρίβεια την απόδοση του ποιήματός της.
Ο Κάφκα δεν έχει διαλεχτεί για αυτό το εξώφυλλο με μοναδικό κριτήριο το περιεχόμενο του κειμένου, αλλά και γιατί ο ίδιος ο Κάφκα από νεαρή ηλικία γοητεύτηκε από τα δόγματα και τα κινήματα της κοινωνικής εξέγερσης. Έτρεφε συμπάθεια για τους αναρχικούς σοσιαλιστικούς κύκλους της Πράγας, της γεννέτηρας πόλης του, και συμμετείχε σε κάποιες από τις δραστηριότητές τους, όπως αναφέρεται στον τόμο «Ο αιώνας των ανατροπών» του Laraisse. Αυτή η πτυχή της ζωής του Κάφκα μας βοηθάει στην ανάγνωση των έργων του όπου διαπιστώνουμε να τα διατρέχει μια αντιαυταρχική τάση προς κάθε μορφή εξουσίας είτε είναι προσωποποιημένη σαν πατρική (όπως στο έργο του Η ετυμηγορία) είτε ανώνυμη και διοικητική (όπως στα έργα του Η Δίκη, Ο Πύργος) είτε ως συνδιασμός και των δύο (όπως στο έργο του Η Αμερική).
Στο πρόλογο του συγγραφέα Gregory Chaitin στο βιβλίο του «Μετά – μαθηματικά, τα μυστικά του αριθμού Ω» μετά από τα καταπληκτικά αποσπάσματα από τον Λάιμπνιτς (για τη σχέση των μαθηματικών με τη φιλοσοφία) και από τον Γαλιλαίο (για τη γλώσσα του σύμπαντος: τα μαθηματικά) παρατίθεται το διήγημα του Κάφκα «Μπροστά στο νόμο» που περικλύεται στη συλλογή διηγημάτων «Η Μεταμόρφωση» εκδόσεις Γράμματα σε μετάφραση Κ. Προκοπίου και αποτελεί ταυτόχρονα απόσπασμα από το μυθιστόρημα «Η Δίκη».
Σημειώνω ότι ο Όρσον Γουέλς δίνει μια θαυμαστή ερμηνεία στην ανάγνωση αυτού του αποσπάσματος στην κινηματογραφική μεταφορά της Δίκης. Το «Μπροστά στο Νόμο» ή «Μπροστά στην αλήθεια», μια και η λέξη Torah στα Εβραϊκά σημαίνει Νόμο και Αλήθεια είναι ένα από τα διηγήματά του που μου άρεσαν ιδιαίτερα. Αυτό το διήγημα είναι κοντά στη ρήρη του Κίπλιγκ: «Είναι θεμιτό ένας συγγραφέας να επινοήσει κάποιο μύθο, όχι όμως και το ηθικό του δίδαγμα».
Ο Κάφκα δημιουργεί μύθους αφήνοντας τον αναγνώστη να βρει τον τρόπο που θα τους ερμηνεύσει. Εξάλλου το έργο του Κάφκα δεν επιδέχεται μονοσήμαντη ερμηνεία. Στα βιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα επιμένω πάντα όταν διαβάζω ένα βιβλίο.
Όπως λέει και ο Ρίτσαρντ Έλλμαν για τον Τζέημς Τζόυς που διαβάζουμε τώρα στις παράλληλες αναγνώσεις: «Η ζωή του Τζόυς είναι αυτή καθ’ αυτή έργο, ζωή και έργο, έτσι στενά συνδιασμένα, δημιουργούν ένα ίσως μοναδικό φαινόμενο στη λογοτεχνία». Πεποίθησή του είναι ότι αυτό γενικεύεται για πολλούς συγγραφείς. Υπάρχουν αναγνώστες που δεν επιζητούν να μάθουν τίποτα για τον συγγραφέα. Αρκούνται στο ίδιο το έργο τους. Υπάρχουν όμως συγγραφείς, όπως ο Κάφκα, που αξίζει να δεις το σύνολο των έργων τους συνυφασμένο με τη πορεία της ζωής τους, σαν ένα άλλο έργο.
Ο Φραντς Κάφκα, γερμανόφωνος, Τσέχος συγγραφέας, γεννήθηκε στην Πράγα στις 3 Ιουλίου 1883. Ήταν γιος ενός πλούσιου Εβραιο – Τσέχου εμπόρου, αυτοδημιούργητου άνδρα που δεν έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις λογοτεχνικές φιλοδοξίες του γιου του. Η αυταρχική εξουσία του πατέρα φάνταζε στα μάτια του μικρού Φράντς όπως η πολιτική τυραννία που θα καυστηριαστεί στα γραπτά του.
Στο: «Γράμμα στον πατέρα» ο Κάφκα θυμάται: «Πήρες στα μάτια μου τον αινιγματικό χαρακτήρα που έχουν οι τύραννοι που ο νόμος τους δεν βασίζεται στη σκέψη, αλλά στο άτομό τους» και συνεχίζει παρακάτω: «Έτσι το κατάστημά σου ήταν για μένα ανυπόφορο, μου θύμιζε τη δική μου θέση απέναντι σε εσένα, έτσι αναγκαστικά πήρα το μέρος του προσωπικού» βλέποντας τον τρόπο που ο πατέρας του μεταχειριζόταν τους υπαλλήλους του.
Ο Κάφκα τάσσεται ενάντια στην αυθαιρεσία. Με ιδιαίτερη ευαισθησία έχει συλλάβει την παράλογα καταπιεστική φύση της εξουσίας. Με τέλειο ύφος, ποιητική γραφή, συνδιάζει το φανταστικό με τη ρεαλιστική ακρίβεια δίνοντας μέσα από τα ημιτελή μυθιστορήματά του με την αινιγματική δομή, τη μορφή και τον χαρακτήρα της δυσβάστακτης ιεραρχίας όπως αυτή βιώνεται από τους «από κάτω» και «τους απέξω».
Οι αποφάσεις επιβάλλονται από τα πάνω χωρίς καμία ηθική δικαίωση (Η κρίση). Οι απαιτήσεις από το θύμα είναι παράλογες και υπερβολικές (Ο καλλιτέχνης της πείνας). Η τιμωρία είναι δυσανάλογη με το λάθος το οποίο είναι ανύπαρκτο ή ασήμαντο (Στην αποικία των καταδίκων). Η ενοχή θεωρείται προφανής και αυτονόητη (Η Μεταμόρφωση).
Ο μικρός Κάφκα φοίτησε σε Γερμανικό Δημόσιο Δημοτικό Σχολείο. Μίσησε τόσο το δημοτικό όσο αργότερα και το γυμνάσιο. Παρότι είχε επιτυχίες και περνούσε εύκολα κάθε τάξη είχε την αίσθηση ότι κοροϊδευε τους δασκάλους. Μέσα σ’ ένα σύστημα αποστήθησης και μηχανικής εκμάθησης κοντά σε δασκάλους που κατηγορούσαν τους μαθητές τους για την έλειψη εκτίμησης που έδειχναν στα μαθήματά τους, ο Κάφκα σ’ όλη την υπόλοιπη ζωή του διάβαζε με την αίσθηση της έλλειψης της πείρας και της γνώσης που απαιτείται για να αρχίσει έστω την κατανόηση. Και διάβαζε πάρα πολύ ξεκλέβοντας παντού χρόνο, στο σπίτι ή στη δουλειά, για να βυθιστεί σ’ ένα βιβλίο.
Ως παιδί διάβαζε παραμύθια, ιστορίες με τον Σέρλοκ Χόλμς, ταξιδιωτικά οδοιπορικά σε ξένες χώρες. Ως νεαρός άνδρας, διάβαζε τα έργα του Γκαίτε, του Τόμας Μαν, του Χέρμαν Έσσε, του Ντίκενς, του Φλομπέρ, του Κίρκεργκορ, του Ντοστογιέφσκι.
Μετά από σύντομες σπουδές στη φιλολογία και στην Ιατρική, πηγαίνει στη Νομική Σχολή. Κάνει το διδακτορικό του στην Πράγα και δουλεύει στην αρχή σε ασφαλιστική εταιρεία, αργότερα σε ημικρατικό Ίδρυμα Ασφαλίσεων και τέλος εγκαθίσταται στο Βερολίνο όπου αφοσιώθηκε στο γράψιμο.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1910 παρακολούθησε κάποιες συνεδριάσεις της Λέσχης της Νεολαίας μιας αναρχικής, αντιμιλιταριστικής και αντικληρικαλιστικής οργάνωσης και πήρε μέρος σε διαδηλώσεις ενάντια στην εκτέλεση του Ισπανού αναρχικού εκπαιδευτικού Φρανσίσκο Φερέρ.
Αυτό το αναρχικό ήθος διέπει τα κυριότερα λογοτεχνικά του κείμενα με τον επικριτικό τρόπο του απέναντι στην εξουσία, την ευαίσθητη ματιά του στο καταπιεστικό της πρόσωπο και την ειρωνική διάθεσή του απέναντι στο εκφοβιστικό της πρόσωπο.
Το 1914 αρραβωνιάστηκε αλλά διέλυσε τον αρραβώνα επειδή ένοιωθε ανίκανος να αντιμετωπίσει το γάμο. Μια δεύτερη απόπειρά του για γάμο καταλήγει σε αποτυχία, αφού διαπιστώνει ότι πάσχει από φυματίωση και μπαίνει σε σανατόριο.
Στο Βερολίνο τον βρήκαν τα «χρόνια της πείνας», μετά το 1918 δίνοντάς το τελικό χτύπημα. Πέθανε στο Κίρλινγκ κοντά στη Βιέννη στις 3 Ιουνίου 1924.
Αν και Τσέχος, έγραψε όλα του τα βιβλία στα γερμανικά. Εφτά απ’ αυτά εκδόθηκαν όσο ζούσε. Η Δίκη δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά ένα χρόνο μετά το θάνατό του. Ακολούθησε Ο Πύργος, Η Αμερική και λίγο αργότερα το Σινικό Τείχος. Είχε μια πολύ ιδιαίτερη σχέση με τα γραπτά του. Για μεγάλα διαστήματα τα γραπτά του τον ευχαριστούσαν πολύ. Ο ίδιος τα διάβαζε σε μικρό κύκλο με ιδιαίτερο πάθος. Η απροθυμία του να τα δημοσιεύσει έχει τις ρίζες της σ’ ένα είδος μηδενισμού του συγγραφέα απέναντι στο έργο του, στο σύνθετο ψυχικό του κόσμο με την υπέρμετρη ευαισθησία και την ακάματη διανοητική του τιμιότητα. Ο φίλος του Μάξ Μπροντ αναφέρει ότι τόσο τίμια και αδυσώπητα αναζητούσε ο ίδιος το σωστό τρόπο ζωής, ώστε ένιωθε πως δεν ήταν σε θέση να συμβουλεύει άλλους, όταν πρωτίστη ανάγκη του ήταν να συμβουλεύει τον εαυτό του.
Είναι γνωστή η τελευταία του παράκληση στον αγαπημένο του Μαξ να εξαφανίσει όλα τα γραπτά του μετά το θάνατό του. Στην έκδοση του Κέδρου της Δίκης, υπάρχει στον επίλογο ένα κατατοπιστικό σημείωμά του ίδιου του Μαξ Μπροντ που εξηγεί τους λόγους που τον ώθησαν να αθετήσει την επιθυμία του Κάφκα. Είναι γνωστό επίσης ότι τα μεγάλα του έργα (Δίκη, Πύργος) είναι ημιτελή.
Ο ίδιος πίστευε ότι ένα βιβλίο δε μπορεί να πάρει τη θέση του κόσμου και θεωρώντας ότι αν ο κόσμος έχει συνοχή δεν μπορούμε να τον κατανοήσουμε πλήρως, άφηνε με τα μισοτελειωμένα του γραπτά τη δυνατότητα στον αναγνώστη να επιτελέσει το δικό του ρόλο της ανάγνωσης.
Οι εβραϊκές του ρίζες τον επηρέασαν και στον τρόπο που ο ίδιος εννοούσε την ανάγνωση ενός κειμένου δηλαδή όπως οι αρχαίοι Ταλμουδιστές, αποκωδικοποιούσε πολλαπλά νοήματα. Διάβαζε για να θέτει ερωτήματα. Και μη ξεχνάμε ότι ο ρόλος του συγγραφέα Κάφκα πολλές φορές επισκιάστηκε από την υποταγή στις δικές του ανάγκες ανάγνωσης. Σ’ ένα από τα σημειώματα που βρέθηκαν μετά το θάνατό του ο Κάφκα θεωρεί και αναγνωρίζει ως γραπτά του τα εξής: Η Μεταμόρφωση, Η κρίση, Ένας αγροτικός γιατρός, Ο καλλιτέχνης της πείνας, Η αποικία των καταδίκων και Ο Θερμαστής. Τα πέντε πρώτα διηγήματα ανήκουν στη συλλογή διηγημάτων για τη σημερινή συνάντηση της Λέσχης Ανάγνωσης. Τα υπόλοιπα τέσσερα διηγήματα που διαβάσαμε είναι το Μπροστά στο νόμο, Οι έντεκα γιοί, Ανακοίνωση σε μια Ακαδημία και Στη γαλαρία. Μου άρεσαν ιδιαίτερα «Η Μεταμόρφωση» που θεωρείται το αριστούργημα του Κάφκα, το «Μπροστά στο νόμο», «Οι έντεκα γιοί» για την αφοπλιστικά διεισδυτική ματιά του, «Η αποικία των καταδίκων».
Θεωρώ ότι τα διηγήματα του Κάφκα είναι δυνατά, περιεκτικά, αλληγορικά, επιζητώντας και μια δεύτερη – τρίτη ανάγνωση τις περισσότερες φορές. Αν και η πρώτη αίσθηση είναι καθοριστική, μπορούν να διαβαστούν με πολλούς τρόπους...
Ο Κάφκα έχει αναγνωστεί κυριολεκτικά, αλληγορικά, πολιτικά, ψυχολογικά. Στην Ιστορία της Ανάγνωσής του Alberto Manguel βρήκα ότι η Μεταμόρφωση έχει διαβαστεί από τη κόρη του συγγραφέα στα 13 της και τη βρήκε αστεία. Ο Γκούσταβ Γιάκουκ, φίλος του Κάφκα, τη διάβασε ως θρησκευτική και ηθική παραβολή. Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ τη διάβασε ως έργο του μόνου γνήσιου μπολσεβίκου συγγραφέα. Ο Ούγκρος κριτικός Γκιόργκι Λούκατς τη διάβασε ως τυπικό προϊόν ενός παρακμιακού αστού. Ο Μπόρχες τη διάβασε ως μια εκ νέου διήγηση των παραπόνων του Ζήνωνα. Η Γαλλίδα κριτικός Μαρτ Ρομπέρ τη διάβασε ως ένα υπόδειγμα της γερμανικής γλώσσας στην πιο διαυγή μορφή της. Ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ τη διάβασε ως μια αλληγορία για εφηβαίο φόβο. Για μένα η Μεταμόρφωση αναδυκνύει όλες τις εξαρτημένες σχέσεις δομημένες πάνω στην αλληλοεπίδραση. Ενίοτε και στην εκμετάλευση που υπάρχουν στην οικογένεια. Όταν σας πρότεινα να διαβάσουμε τη Μεταμόρφωση μόλις είχα διαβάσει μια πολύ καλή μεταφορά του σε κόμικς από τον Πήτερ Κούπερ που έχει διασκευάσει και άλλα έργα του Κάφκα.
Μου άρεσε ιδιαίτερα η σύλληψη της ιδέας της ιστορίας. Ο Γκρέγκορ Σάμσα ξυπνάει ένα πρωί από εφιαλτικά όνειρα και βλέπει ότι έχει μεταμορφωθεί σε κατσαρίδα. Αυτή η μεταμόρφωση του γιου αναστατώνει τους ρυθμούς της οικογένειας, ξεσκεπάζει ρόλους, αναδυκνύει χαρακτήρες. Παρ’ όλες τις αλλαγές τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας δεν μεταμορφώνονται σε κάτι διαφορετικό, αλλά στις νέες συνθήκες προσαρμόζονταν και επιβεβαιώνουν τους χαρακτήρες τους.
Για να επέλθει μια μεταμόρφωση πρέπει το ίδιο το άτομο να την επιθυμίσει πραγματικά. Είναι μια εσωτερική διεργασία και όχι μια αντίδραση στο περιβάλλον. Ο γιος έχει αρχίσει να έχει τις αμφιβολίες του και τα ερωτήματά του για το ρόλο που του έχει ανατεθεί στην οικογένεια. Αυτές οι σκέψεις τον φέρνουν στην απεχθή μεταμόρφωση και εξόντωση. Χωρίς αυτές θα συνέχιζε τον προηγούμενο τρόπο ζωής του. Μέσα στους κόλπους της καπιταλιστικής οικογένειας. Είναι δύσκολο να βρει τη λύτρωση. Και ο δρόμος για την ουσιαστική ενηλικίωση του κάθε ατόμου περνάει μέσα από συνεχείς συγκρούσεις, αντιπαραθέσεις και μεταμορφώσεις. Για τον αναγνώστη η ιστορία παρότι δεν έχει ευχάριστο τέλος μπορεί να λειτουργήσει λυτρωτικά.
Ο Κάφκα παρουσιάζεται ως κύριος εκπρόσωπος του μοντερνισμού στη Λογοτεχνία, όπως η Virginia Wolf, ο James Joyce που διαβάζουμε τελευταία. Η φιλολογία που έχει αναπτυχθεί γύρω από το άτομό του και το έργο του εκτιμάται πως το 1984 περιλάμβανε 15.000 τίτλους στις περισσότερες κύριες γλώσσες του πλανήτη.
Διαβάζοντας τώρα τελευταία στη Λέσχη μας διηγήματα μπορεί να τεθούν ερωτήματα γύρω από τη φύση και τις διαφορές των διηγημάτων και του μυθιστορήματος.
Δεχόμενοι τις απόψεις που ανταλλάσουν στις συνομιλίες τους ο Μπόρχες με το Σάμπατο δηλαδή ότι το διήγημα χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη πυκνότητα, απαιτεί τελειότητα όπως και η ποίηση, ότι το διήγημα μπορείς να το κρίνεις στην καθισιά σου σαν ένα σύντομο όνειρο που πρέπει με λίγα λόγια να αποδώσει μια ολοκληρωμένη ποιητική ιδέα, συμπεραίνουμε ότι ο Κάφκα είχε τη μέγιστη ικανότητα και επιδεξιότητα να ασχοληθεί με το είδος αυτό.
Ο Πόε τονίζει χαρακτηριστικά ότι «το διήγημα αποκτά αξία στην τελευταία αράδα». Κάθε έργο του Κάφκα έχει ήρωες κατά κανόνα καθημερινούς, περιθωριακούς ανθρώπους όπως είναι οι ήρωες σ’ όλα τα μεγάλα έργα. Και όπως συμβαίνει με τα έργα τέχνης όποιες και αν είναι οι προθέσεις του δημιουργού του, το έργο καθ’ εαυτό τις υπερβαίνει. Ο Κάφκα κατέχει μια περίοπτη θέση στο χώρο των γραμμάτων και θα κλείσω την παρουσίασή για τον ίδιο επ’ αφορμή του σημερινού βιβλίου μας με μια δική του ρήση:
«Δεν χρειάζεται να βγείτε από το δωμάτιό σας. Μείνεται καθισμένοι στο τραπέζι σας και ακούστε. Δεν χρειάζεται καν να περιμένετε, απλώς μάθετε πως να μένετε αμίλητοι, ακίνητοι και μόνοι. Ο κόσμος θα σας προσφερθεί ελεύθερα για να τον ξεσκεπάσετε. Δεν θα έχει άλλη επιλογή. Θα πέσει εκστασιασμένος στα πόδια σας».
Αρετή Παπαδογιαννάκη - Παυλάκου
